Олоҥхону үүнэр көлүөнэлэргэ тиэрдиэхтээхпит

2000 сыллаахха буолбут «Якутский эпос в контексте эпического наследия народов мира» диэн научнай конференцияҕа Японияттан кэлэ сылдьар учуонай М. Ямасита олоҥхоҕо сыЇыаран: «Урут эпос норуот баайа-дуола этэ, ол эбэтэр норуот ортотугар уонна норуокка анаан үөскээбитэ, оттон билигин олоҥхонон учуонайдар эрэ интэриэЇиргииллэр. Мин санаабар, фольклористар соруктара ­– эпоЇы норуокка төнүннэрии буолар»,­ – диэбиттээх. Ити омук киЇитин хараҕынан бэлиэтэммит чахчы олоҥхобут аныгы үйэҕэ сайдыытыгар быЇаччы сыЇыаннаах.

Былыр дьон түөлбэлээн олорор сирдэрин аайы олоҥхоЇут баар буолара. Учуонайдар сэрии иннинэ 400-тэн тахса олоҥхоЇут туЇунан ахталлара, оттон бүгүҥҥү күҥҥэ Гуманитарнай чинчийиилэргэ институт Олоҥхо киинигэр 700-тэн тахса олоҥхоЇут аатын сурукка киллэрбиттэр.

Олоҥхо кээмэйэ да араас буолар эбит: 2-3, 10-15 тыЇыынча строкаттан саҕалаан, уонунан тыЇыынча строкаҕа тиийэр. Холобур, Уус-Алдан олоҥхоЇута Роман Петрович Алексеевтан суруллубут «Алаатыыр Ала Туйгун» олоҥхо 56 тыЇыынча строкаттан турар, аатырбыт «Илиада» онтон үс төгүл кыра.

Билигин институт илиинэн суруллубут фондатыгар 150 олоҥхо хараллан сытар. Ону кэлэр көлүөнэлэргэ тиэрдэр туЇугар электроннай массыына өйүгэр киллэрэр наада. Ити 150 олоҥхоттон 20 эрэ бэчээттэнэн тахсыбыт.

Урукку өттүгэр, саха төрүт культурата ахсарыллыбат кэмигэр, салалта өттүттэн итэҕэлгэ, ол иЇигэр олоҥхоҕо сыЇыан бөрүкүтэ суоҕа. Кэнники кэмҥэ олоҥхо киЇи аймах өркөн өйүн шедеврдэриттэн биирдэстэринэн буолбутун кэннэ, олоҥхоҕо сыЇыан уларыйда, бу сүдү айымньы иккис тыынын ылар кыахтанна дуо? Ити туЇунан биЇиги Гуманитарнай чинчийиилэргэ Институт Олоҥхо киинин сэбиэдиссэйэ А.Е.Захарованы кытта сэЇэргэЇэбит.

– Агафья Еремеевна, олоҥхону чинчийэн үөрэтии хаЇааҥҥыттан саҕаламмытай?

– ­1935 с. П. Ойуунускай Тыл, история уонна культура институтун тэрийиэҕиттэн норуот уус-уран айымньытыгар болҕомтотун уурбута. Кини бэйэтин үгүс айымньылара фольклортан төрүттээхтэр. Онон фольклору хомуйуу үлэтин аан бастакынан саҕалаабыта.

Революция иннинэ олоҥхо жанра туспа буоларын өйдүүр эрээри, чопчу теориялаан быЇаарбаттар эбит. «Героическая волшебная сказка» диэн этэ сылдьыбыт кэмнэрэ баара. БиЇиги олоҥхобут түҥ былыргы дьиҥнээх героическай эпос, атын омуктар тылынан уус-уран айымньыларынааҕар саамай былыргы да диэххэ сөп. Үөскээбит кэмин биир өттүнэн быЇаарар кыахпыт суох. Омуктар айымньыларын тэҥнээн көрөр эбит буоллахха, ханнык эрэ соҕуруу сиртэн төрүттээх, түүр омуктар историяларын кытта сибээстээх. Г.У. Эргис бэйэтин кэмигэр: «Сахалар соҕурууҥҥу төрүт дойдуларыттан олоҥхо «үөскэхтэрин» (зачатки) эрэ «таЇаарбыттара». Оттон Орто Өлүөнэҕэ саха норуот быЇыытынан үөскээбитин кэннэ олоҥхо атаҕар туран салгыы сайдыбыта», – диэн этэн турар. Билигин үгүс историктар сахалар манна сиппит-хоппут омук буолан баран кэлбиттэрэ диир буоллулар, онон Эргис ити этиитин саарбаҕалыыр санаа эмиэ баар.

Олоҥхо­ былыргы бухатыырдар хорсун быЇыыларын, кыайыы-хотуу аргыстаах сырыыларын туЇунан сэЇэргээЇин эрэ буолбатах, олоҥхоҕо мифология, итэҕэл, уйулҕа, философия, оҕону иитии, тыл, музыка, үҥкүү искусстволара норуот геннарынан бэриллибитэ түмүллүбүт, өбүгэлэрбит кистэлэҥ билиилэрин уонна муударастарын кэриэс гынан хаалларбыт улуу айымньылара буолар.

Олоҥхо жанр быЇыытынан күүскэ сайдыбыт кэмнэрдээҕэ биллэр. Н.В. Емельянов «Сюжеты якутских олонхо» үлэтигэр ис хоЇоонунан араас темаларга араарар. Ордук ХVIII-ХIХ үйэлэргэ Илин эҥэр улуустарыгар, ол иЇигэр Тааттаҕа, Аммаҕа, олоҥхоЇуттар уутуйан үөскээбит түөлбэлэрэ, оскуолалара да диэххэ сөп, баар буола сылдьыбыт. Ол курдук олоҥхоЇут буолуон баҕалаах оҕо олоҥхоЇуту батыЇа сылдьан истэрэ. Итиннэ дьиэ кэргэн эйгэтэ саамай улахан оруолу ылара. Уус тыллаах дьон сахаларга наЇаа элбэхтэрэ. Уус-ураннык хоЇуйан этэр дьону, киЇини норуот өрө тутар. Ол да иЇин олоҥхоЇуттар үөскээтэхтэрэ. Улахан олоҥхоЇуттар улуустары кэрийэн күрэхтэри тэрийэллэрэ. Ити олоҥхо, уус-уран тыл эйгэтэ сайдарыгар көмөлө-спүтэ саарбаҕа суох. Талааннаах оҕону улахан олоҥхоЇуттар бэйэлэригэр сыЇыаран үөрэппиттэрин түмүгэр, кэлин фольклорга олоҕуран суруйар киЇи хайаан да ханнык эрэ олоҥхоЇут репертуарын билэр буолара. ОлоҥхоЇут талаана удьуорданар эбит. Ол курдук Кэбээйи улууЇун олоҥхоЇута Н.Е. Павлов ийэ ууЇугар 9-с олоҥхоЇутунан буолар. Мэҥэ улууЇугар үөскээбит Н.А. Абрамов ­– Кынат дьиэ кэргэнигэр үс ини биилэр бары олоҥхоЇут, ойуун эбиттэр.

Нам улууЇугар ХIХ-с үйэҕэ олорбут аатырбыт олоҥхоЇут П. Колесов 45 араас олоҥхону билэр эбит. Ол суруллан хаалбыта суох. Урукку кэмҥэ олоҥхоЇут үс түүннээх күнү быЇа олоҥхолуур ­– ону үчүгэйдик истэр дьон дьиҥнээх экстазка киирэллэрэ.

Олоҥхо кээмэйин чопчу этэр кыахпыт суох. Холобур, П. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхото барыллаан 35 тыЇыынча строкалаах.

Аны чинчийээччилэр суруйан хаалларбыт айымньылара сюжетын кэпсээЇин (пересказ) курдук. Онон дьиҥнээхтик толору суруллубут олоҥхо ахсаана аҕыйах.

– Сэбиэскэй кэмҥэ олоҥхо умнуллан барыыта туох төрүөттээх буолбутай?

–­Ити сүтүүтэ төрүт культураҕа сыЇыан мөлтөөЇүнүттэн тахсыбыта. Манна икки өрүтү бэлиэтиэххэ сөп. Бастакытынан, олоҥхоЇут бэйэтэ тыыннаах хаалар иЇин охсуЇар. ИккиЇинэн, норуот олоҥхону бэйэтэ культивируйдуур. Ити кэмҥэ олоҥхо тыла норуокка өссө да баара. Ол Пекарскай тылдьытыгар киирбитин көрөбүт.

Сэбиэскэй кэмҥэ сүппүт биир төрүөтэ ­– унификация. Россия былыргыттан элбэх омуктаах дойду. Олор бары төрүт культураларын тута сылдьыбыт омуктар. Саҥа общественнай формация үөскээбитигэр, бастатан туран, норуот культурата, тыла-өЇө үтүргэҥҥэ түбэЇэр. Фольклор, олоҥхо аанньа ахтыллыбат буолаллар. Нууччалар бу дойдуну булуохтарыттан ойууннары сойуолааЇын барара. Ити аҕыйах ахсааннаах омукка охсуулаах. ЫЇыахха сахалыы таҥналларын кытта боболлор эбит. Ол курдук таҥалай сону кэтэри боболлоро. Ити биирдиилээн холобурдартан толкуйдаан көрдөххө, национальнай форманы, ис хоЇоону суох оҥоро сатыыллар эбит. Төрүт итэҕэлгэ, ол иЇигэр норуот тылынан уус-уран айымньытыгар охсуулаах кэм кэлбитэ.

ОйууннааЇын итэҕэл быЇыытынан баара. НэЇилиэк кинээстэрэ бары ойуун диэн титуллаахтар эбит. Дьиҥэр, оннук буолбатах буоллаҕа дии. Ону суох оҥоро сатаабыттар.

Олоҥхо, ойууннааЇын биир силистэн-мутуктан тахсан баран, икки аҥы салаанан сайдан барбыттар эбит.

Сэбиэскэй кэмҥэ олоҥхо сүтүүтэ уус-уран самодеятельноска киириитин кытта эмиэ сибээстээх. Концертка нүөмэр быЇыытынан биирдиилээн монологтары, тойуктары ыллыыр олоҥхоЇуттары күлүү гыныы, аанньа ахтыбат буолуу баара. Ол түмүгэр олоҥхонон ким да интэриэЇиргээбэт буолар. Толору хаЇан да ылламмат. 1940-с сс. сэрии саҕана элбэх саха өлөр, сукка дьон хоргуйуута, өй-санаа буомуруута тахсар. Сэрии кэмигэр уонна кэлин олоҥхо норуот театрдарыгар тура сылдьыбыт. Биирдиилээн энтузиастар сыраларынан аныгы үйэҕэ тиийэн кэллэҕэ дии.

– Билиҥҥи кэмҥэ олоҥхо сайдар кыахтаах дуо?

­– Олоҥхону толорор дьон баар буолуохтаахтар. Маныаха идэтийбит дьон санаата арахсар –­ ким эрэ күүскэ сайдыа диир. Олоҥхону толорооччулар баар буоллахтарына олоҥхо тыыннаах буолуо. Ордук билигин, норуот санаата көтөҕүллэн, хамсыах курдук. Оҕо саадыттан оскуолаҕа диэри, дьиэ кэргэҥҥэ олоҥхоҕо сыЇыаны уларытыы наада. Оччоҕо сайдыан сөп. Биир өттүнэн, толоруллуута уустук –­ композициятын тутуЇуу, хааЇахтан хостоон эрэр курдук этии, үчүгэй куолас эрэйиллэр. Оннук толорооччу аҕыйах. Оттон дьиҥнээх олоҥхоЇут үөскүүрэ уустук.

– Олоҥхо норуот үйэлэр тухары уостан уоска түЇэрэн айбытын быЇыытынан, кэм-кэрдии дьайан, элбэх уларытыылаах, киллэриилээх буолуон сөп. Итинник төЇө көстөрүй? Сорох олоҥхолор ис хоЇоонунан бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаЇаллар диэн этии төЇө оруннааҕый?

–­Норуот уостан уоска түЇэрэн айар. Кэмиттэн көрөн элбэх уларытыыны киллэрэр. Ол гынан баран олоҥхоЇут син биир үгэЇи, канону тутуЇар, бас-баттах уларыппат. Истибит олоҥхотуттан сюжета тосту- туора барара табыллыбат. Олоҥхо тус-туЇунан сюжеттардаах. Манна цикллар диэн бааллар. «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо саамай сайдыбыт сирэ Таатта. «Эрэйдээх-буруйдаах Эр Соҕотох» олоҥхо цикллара, дьахтар бухатыырдар тустарынан олоҥхолор циклларын хас биирдиилэрин тутуллара тус-туЇунан. Бу адьас түҥ былыргы, бу арыый кэнники диэн специалистар араараллар. «Кыыс Дэбилийэ» олоҥхо сюжета атын олоҥхолорго майгыннаабат.

Эр Соҕотох туЇунан олоҥхоҕо балаҕанын күрүөтүн бэйэтэ тутар. Архаическай элеменнэр бааллар. Н.В. Емельянов бу олоҥхону Эллэй Боотур туЇунан үЇүйээннэри кытта тэҥнии тутара.

– ­«Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо театрга драма, опера быЇыытынан туруоруллубута. Билиҥҥи кэмҥэ бу олоҥхо сценаҕа сөргүтүллүөн сөп дуо?

­– БиЇиги драматическай театрбыт олоҥхоттон үөскээбит, ол эбэтэр олоҥхо ­ бэлэм драма, оруолларга арахсар сүрдээх тэтимнээх сюжеттаах. Урукку өттүгэр «Туйаарыма Куо» музыкальнай драманы наЇаа үчүгэйдик оонньообуттарын дьон өйүгэр-санаатыгар тутан хаалбыт. Билиҥҥи туруорууга уруккуну кытта тэҥнээтэххэ, таҥас-сап мөлтөх.

Операҕа «Ньургун Боотур» эрэ туруоруллубута. НаЇаа элбэх музыковедтаахпыт да, Музыкальнай театр репертуарыттан киЇи хомойор. Үксэ нуучча классиката. Олоҥхоҕо олох эргиллэн көрө иликтэр. Итиннэ сытар дьиҥнээх биЇиги операбыт, балеппыт төрдө. Ол оннугар норуот театрдара куруук туруора сатыыллар. Театральнай искусствоҕа олоҥ-хону сыаналыыр кэм кэллэ. Профессиональнай искусство олоҥхоҕо эргиллэрэ уолдьаста. Оттон тоҕо опернай репертуарга суоҕун биричиинэтэ –­ олоҥхону билбэттэр. Европа классическай музыкатын халыыбыгар киирэн баран, музыкатын кыайан айар кыахтара суох, ыарырҕаталлар. Бэйэлэрэ тобулан таЇаараллара уустук. Урут Марк Жирков саҕана эрэ туруоруллубута.

–­ «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхону Гавриил Колесов пластинкаҕа суруттарбытын урут кырдьаҕастар сөбүлээн истэр буолаллара. Кинини дьиҥнээх олоҥхоЇут диэн ааттыахха сөп дуо?

– ­Гавриил Колесов ­– толорооччу эрэ, дьиҥнээх олоҥхоЇут диир сыыЇа. НаЇаа үчүгэй куоластаах, Ойуунускай нэЇилиэстибэтин үйэтиппитэ. Ол гынан бэйэтин кэмигэр сүрдээх улахан революцияны оҥорбута, эпическэй үгэс сайдыытыгар үтүө өйдөбүлү хаалларбыта. Кини курдук толорор киЇи билигин суох.

– ­Этнографтар саха норуотун төрдүн-төбөтүн быЇаарыыга олоҥхоҕо туох суолтаны биэрэллэрий?

– Этнографтар эрэ буолбакка, тыл үөрэхтээхтэрэ, фольклористар бары кыттыЇан, олоҥхону чинчийэн, саха норуотун үөскээбит төрдүн-төбөтүн быЇаарыахтара буолуо. Биирдиилээн дьон итиннэ үлэлииллэр. БиЇиги отделга В.М. Никифоров дьарыктанар, проф. А.И. Гоголев олоҥхо матырыйаалларын үлэлэригэр туЇанар. Мин атын норуоттар эпостарын кытта тэҥнээн көрүөххэ диэн этиэхпин баҕарабын –
оччоҕо эрэ быЇаарыллара буолуо.

– ЭЇиги отделгыт олоҥхо киЇи аймах сыаннастарын шедевринэн ааттаныытыгар быЇаарар оруолланна. Кэлэр өттүгэр үлэҕит-хамнаскыт хайдах салаллыай?

­– БиЇиги институппут, бары фольклористар, научнай бырайыагы ырытан оҥорууга кыттыбыт араас идэлээх дьон, олоҥхону хомуйбут, төрөөбүт тылы, фольклору, этнографияны, историяны чинчийбит үгүс көлүөнэ учуонайдар норуоттарын иннигэр ытык иэЇи толорон, олоҥхоҕо үйэлээх өйдөбүнньүгү оҥордулар диэн сыаналыыбын.

Инникитин олоҥхо киинин быЇыытынан үлэлиэхтээхпит. Адьас атыннык сайдан барыахтаахпыт. Эппиэтинэс улахан. НаЇаа элбэх хайысхалаахпыт. 10 сыллаах программа оҥоЇуллан, Ил Түмэҥҥэ сокуон быЇыытынан баран, республикаҕа үлэ-хамнас саҕаланна. Онно республика, ЮНЕСКО көмө харчы биэриэхтээх. Үлэбит сүрүн ирдэбилэ –­ олоҥхону сөргүтүү, тилиннэрии. Олоҥхоҕо оҕолору, студеннары үөрэтии, биирдиилээн энтузиаст дьоҥҥо көмөлөЇүү барыахтаах. БиЇиги, наука дьоно, сорукпут – хомуйааччылары, чинчийээччилэри сырдатыахтаахпыт. Олоҥхоҕо баар үтүө үгэстэри, норуот мунньубут бөлүЇүөктүү, сиэр-майгы өйдөбүллэрин, үгэстэрин ыччакка тиэрдиэхтээхпит. Билигин оҕолор атын омук культуратын сабыдыалыгар түбэстилэр. Төрөппүт оруола аччаата. Эбээ-эЇээ ииппит оҕото диэн олох атын. Детсад ииппитэ диэн эмиэ атын. Төрөппүт үлэҕэ үлүЇүйэн, ийэ оҕотун көрбөт. ӨЇүргэниэхтэрэ да, биЇиэхэ духовнай иитиигэ болҕомто суох буолла. Куорат сиргэ олох наадыйбаттар. Оскуолаттан оҕону иитэр үлэни ирдиир олуона. Хантан учуутал, ийэ 2-3 оҕотун сатаан ииппэтэҕин, 25 оҕону иитиэй. Оттон «Сааскы кэмҥэ» Даарыйа эмээхсин курдук киЇиттэн норуот уус-уран айымньытын истэ улааппыт оҕо куЇаҕаны оҥорбот.

Онон олоҥхону оскуолаҕа, оҕо саадыгар, үрдүк үөрэх кыЇатыгар система быЇыытынан киллэрэри туруорсабыт. Ити сүрдээх элбэх үбү эрэйэр, олоҥхо философиятын, педагогикатын, сиэр-майгы өрүттэрин билэр, өйдүүр идэлээх дьону иитэн, бэлэмнээн таЇаарыахха наада. Туспа көрүүлээх, өйдөөх-санаалаах учууталлар баар буолуохтаахтар. Оннук айылгылаах, эйгэлээх, олоҥхоЇут аймахтаах, төрүттээх дьон 20-лии сыл олоҥхо туЇа диэн үлэлии сылдьаллар. Кинилэри дьиҥнээхтик өйүөххэ наада.

ХаЇан эрэ Кореяҕа сылдьан биир ойууннааЇыны чинчийэр улахан профессоры билсибитим. Кинилэргэ ойууннааЇын хаЇан да бобуллубатах эбит. Ол иЇин элбэх ойууттардаахтар, идэтийэн дьарыктанар дьон бааллар. ОйууннааЇыны культураларын төрдүн курдук тутан университеттарга ханнык баҕарар идэҕэ предмет быЇыытынан үөрэтэллэр. Мин эмиэ оннук олоҥхоҕо анал курстар үрдүк үөрэххэ киириэхтэрин баҕарабын. Оскуолаттан саҕалаан итинник үөрэх баара эбитэ буоллар, олох атын өйдөбүллээх, сахалыы тыыннаах специалистар тахсыахтара этэ.

Олоҥхону сөргүтүүгэ норуот барыта өрө туран үлэлиэхтээх, ону салалта өйүөхтээх.

Республикаҕа олоҥхо оскуолалара, олоҥхо дьиэлэрэ, толорооччулар студиялара баар буолуохтаахтар. Архыыпка баар олоҥхолору, дааннайдары электроннай библиотекаҕа, дискэлэргэ көЇөрүү ыытыллыахтаах, телевидениенэн, араадьыйанан киэҥник сырдатыллыахтаах, фестиваллар, көрүүлэр тэриллиэхтээхтэр. Олоҥхо театра атаҕар туруоҕа. «Олоҥхо дойдута» диэн историко-культурнай аналлаах комплекс тутуллуоҕа диэн эрэнэбит.

Научнай чинчийиилэр, экспедициялар, конференциялар, семинардар тэриллиэхтэрэ. Билигин биЇиги «Саха боотурдара» 21 томнаах серияттан 4 томун таЇаардыбыт. «Сибиир уонна Дальнай Восток норуоттарын фольклорга памятниктарын» салгыы нууччалыы-сахалыы тылынан таЇаарарга үлэ барыахтаах. Революция иннинэ тахсыбыт олоҥхолору хат сөргүтэн бэчээттиэхпитин баҕарабыт. Ойуунускай олоҥхотун Державин нууччалыы тылбааЇын хаттаан таЇаарыахпыт. «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» олоҥхону эмиэ. Саҥа тылбаастары оҥоруохпутун баҕарабыт. ЮНЕСКО баЇылаан-көЇүлээн илиҥҥи уонна Европа омуктарын тылларыгар олоҥхону тылбаастааЇыҥҥа норуоттар икки ардыларынааҕы конкурс ыытыллыахтаах. Элбэх ахсааннаах уонна киэҥник биллэр омуктар тылларыгар, ол курдук английскай, испанскай, кытай, турок, киргиз, казах тылларыгар тылбаастыахпытын баҕарабыт. Биирдиилээн энтузиастар бу үлэҕэ ылсаллар. Француз Жак Карро К. Оросинтан суруллубут «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхону тылбаастаабытын хаттаан бэчээттиэхпитин сөп. Николай Михайлович Тарасов олоҥхотун дьоппуоннуу уонна сахалыы тылынан таЇаарыахтаахпыт. ТылбааЇынан дьарыктанар бөлөхтөр, холобур, Англияҕа биир бөлөх баар. Немец тылыгар эмиэ дьон бааллар. Бэлэми –­ Уваровскай тэттик «Эр Соҕотох» олоҥхотун Бётлингк немецтии тылбааЇын Юрий Васильев турок тылынан саҥарпыта. Ону 5 тылынан бэлэх кинигэтин курдук бэчээттэтэр былааннаахпыт.

Олоҥхону атын омуктар, ордук нуучча тыллаахтар билиэхтэрин наада. Дьэ, ити курдук үлэбит, кэпсээтэххэ, туох да хара баЇаам.

История биэрбит түгэнинэн туЇанан, биЇиги олоҥхону үүнэр көлүөнэҕэ тиэрдэр, онон глобализация үйэтигэр саха омук быЇыытынан өйүн–санаатын, культуратын хааччыйар соруктаахпыт. Онуоха туох нааданый? Республика салалтатын өттүттэн кытаанах санаа уонна муударай буолуу, оттон норуоттан орто дойдуга олох сириэдийэ сайдарын туЇугар сырдык ыра, эрэл, улахан баҕа санаа ирдэнэр.

Елена БАИШЕВА кэпсэттэ.

Аныгы үйэ олоҥхоЇуттара
Дарья ТОМСКАЯ                  Петр РЕШЕТНИКОВ