БиЇиги сурунаалбыт 2002 с. 2-с №-гэр, саха хаЇааҕар Семен Дежневка Россия иннигэр үтүөлэрин иЇин өйдөбүнньүк туруорар булгуччулааҕын туЇунан, өссө XX-с үйэ саҥатыгар В.В.Никифоровтаах таЇаарбыт «Якутская жизнь» диэн демократическай туЇаайыылаах хаЇыаттара этии көтөхпүт заметкатын бэчээттээбиппит. Ол баҕа туолан, билигин Дьокуускай куоракка Поярков-Киров уулуссаларын охсуЇуутугар Америка-Азия силбэЇиитин арыйбыт Семен Дежневка уонна кини кэргэнигэр Абакаядаҕа өйдөбүнньүк турда.

Итии хааннаах испанка Кончитта С.Резановы сүүрбэ сыл кэтэспитин туЇунан романтическай история композитор Н.Рыбников «Юнона и Авось» рок-спектакла туран аан дойдуну долгуппута. Оттон биЇиги кыыспыт ... боруонсаҕа үйэтитилиннэ. Бу олус үчүгэй. Абакаяда аатын тула ханнык да сэнээЇин да, намыЇахтык сананыы да, саха кыргыттарын таҥнарыга тардыы да суох буолуохтаах. Ол туЇа диэн саха дьахтарын сиэрдээх майгыта, үтүө өйө, кэрэ көстүүтэ өрө тутуллуохтаах.

Онтон история докумуоннара Абакаядаҕа сыЇыаннааҕы тугу кэпсииллэрий?

Биллэрин курдук, Семен Дежнев аан бастаан 1638 с. Петр Бекетов Енисейскэйтэн саҥалыы сүүмэрдээн аҕалбыт этэрээтигэр киирсэн кэлбитэ. Бу кэмҥэ Ленскэй остуруогу Парфен Ходырев диэн бирикээсчик тутан олороро. Онтон кини кэнниттэн биир сыл Осип Галкин дьаЇайан олорбутун кэннэ 1641 с. уордаах воевода П.П.Головин солотугар киирбитэ. Кини кэлээтин кытта остуруокка хаЇаактар икки ардыларыгар иирсээн үөскээбитэ, кинилэр икки бөлөххө хайдыспыттара. Бу кэмҥэ, 1642 с. сахалар өрө туруулара буолбута уонна сотору хам баттаныллыбыта. Головин бу дьыалаҕа буруйдаан утары бөлөххө сылдьыбыт Парфен Ходырев дьонун, С.Дежнев сиэн быраатын Семен Иванову, доҕотторун Илья Константиновы уонна тылбаасчыт Кузьма Туркины, хаайан олорон күн накааЇын накаастаабыта. (Бу кэмҥэ Дежнев Хоту сылдьара.-П.З.) Ол биир төрүөтүнэн Бороҕон баайа Идьил Накураев Ходырев уонна Туркин сахалар ортолоругар: «П.Головин сахалары суруйан баран кыргар, онтон сүөЇүлэрин былдьыыр соруктаах кэлбит үЇү» диэн тыл ыыппыттара,– диэн көрдөрүүтэ буолбут. Мантан Дежнев Ходырев бөлөҕөр чугаЇа мунааҕа суох көстөр.

Аны Дежнев кэргэн ылбыт остуоруйатын көрүөҕүҥ. 1641 сыл атырдьах ыйыгар Семен Дежнев, Друган Жирков, Осип Галкин, Семен Чюфарист уо.д.а. хаЇаактар саха кыргыттарын сүрэхтэтэн, бэргэЇэлэнэн кэргэн ылбыттар. Суруксут оҥорбут испииЇэгэ История институтун С-Петербурдааҕы отделениетын архыыбыгар( Ф.160.Оп.1.К.4.Л.6) баар. Онно «Семен Дежнев, жонку крестить Абакай» диэн суруллубут.

Кырдьык маннык ааттаах киЇи оруобуна бу кэмҥэ Арыы Тииккэ Ленатааҕы историко-архитектурнай музей-комплекс сиригэр олорбутун историческай да, фольклорнай да докумуоннар туоЇулууллар. Бу туЇунан Суорун Омоллоон:«Мин санаабар, ити Өнөкүй оҕонньор Дежнев кэргэнин Сүчү аҕата буолуон сөп эбит», – диэбитин үгүс учуонайдар ылыналлар. КыыЇы аҕатыгар биир кыстыкка «до себя» хаалларан барбыт.

Норуот номоҕор ахтыллар Өнөкүй баай тоҕус уоллаах, биир кыыстаах эбит, онтон Ходыревка төлөөбүт ясагын кинигэтин көрдөххө, кини биэс атахха турбут уоллааҕа көстөр. Ааттара: Кривой Онюкей, Ондек, Чинада, Сыкра уонна Чучугур диэн эбиттэр.

П.В.Ходырев бирикээсчиттээн олордоҕуна Бөтүҥ баайа Книга (сурукка итинник киирбит.-П.З.) атыырым үөрүн Өнөкүй үүрдэрэн ылла диэн үҥсүү түЇэрбиттээх эбит. Ону Парфен Васильевич: «Пожалуй, Книга, не бей мне челом на того Онюкея, мне он друг», – диэн ыыппыт. Итиччэтигэр остуруок аттыгар олорбут, чугастык билсэр киЇитин, онтон Ходыревы сүрэхтэммит татаар этэ диэн эмиэ суруйаллар, Өнөкүй баай кыыЇын Абакай Сүчүнү Дежневка Ходырев да кэргэн кэпсэтэн биэрбит буолуон сөп.

Арыы-Тииккэ, Кэйигэстээххэ, 7 улахан тииттэр үүнэн турар миэстэлэригэр 9 уоллаах Өнөкөй Баай олорбута үЇү.

Нам аатырбыт бухатыыра Кырчах ойуун Көбөкөн, Арбын бэртэрин хомуйан, бэлэмнээн баран Өнөкөйгө илдьит ыыппыт.«ЭЇиил, от-мас сарт кутуруга буолуута тиийиэм. Аатырар Арыы Тиити мин баЇылыам», -- диэбит. Өнөкөй тоҕус уолуттан үс уол аата биллэр. Улахан уол, бастыҥ ытааччы – Дириҥ Бөҕө, иккис уол, быЇыйдара – Сигэ Тамык уонна саамай кыралара – Чыҥаада Бөҕө диэн. Чыҥаада оччоҕо тоҕус саастааҕа. Өнөкөй оҕонньор ол саас ыараханнык ыалдьан сытар. Онон Нам бухатыырдарын кытта көрсүЇүүнү эмээхсин тэрийэригэр тиийэр.

Кини Тыыҥа үрэҕин атаҕар олорор Дыга Сынтараах диэн атастара уус киЇиэхэ илдьиттиир: «Атаспыт оҕонньор киирэн оҕолорбун дьаЇайан, намнары утары сэриилэЇэрбитин тэрийдин». Оҕонньор Арыы Тииккэ киирэр.

Дыга Сынтараах сүбэлиир: «Кырчах ойуун элбэх киЇилээх, улахан оҥостуулаах кэлиэхтээх, кинини аара тоЇуйан, соЇутан саба түстэххитинэ кыайыахпыт». Оҕонньор сүбэтинэн Өнөкөй уолаттара хоту, кытыл бүтэр уЇугар, Сууллар Мыраан анныгар, тиийэн өр кэтииллэр. Кэтээбиттэрин онус күнүгэр түөрт уон аттаах дьон көстөр. Дыга Сынтараах уолаттары саастарынан кэккэлэЇиннэрэ тоЇуурга сытыарбыт уонна кэЇии ууну туорааттарын кытта, улахан уол бастаан ытыахтаах эбит. Намнар бастакылара уу ортотугар киирээттэрин кытта Кырчах ойууну хара быарын көрөн баран, оҕун төлө тардан кэбиЇэр да, ойуун тута умса түЇэр. Онтон уолаттар хаЇыытыы-хаЇыытыы тула сүүрэ сылдьан, уолуйбут дьону оҕунан тобулу ытан өлөртүүллэр. Ол курдук кинилэр үрдүк ааттарын ааттаан кэлбит өстөөхтөрүн кыайан-хотон төннөллөр.

Бу кэнниттэн Чыҥаадаҕа аҕатын ох саатын бэлэхтииллэр. Кэлин, улаатан баран, Чыҥаада Байаҕантайтан Маҥан Чаҥый диэн киЇи балтын кэргэн ыла барбыт. Саас Ньукуолун саҕана эбитэ үЇү. Дьэ, тиийэн хоммут. Чыҥаадаҕа улахан баҕайы ох саалааҕа. Кынна Маҥан Чаҥый көрдөспүт: «Бу үчүгэй баҕайы ох саа эбит ээ. Миэхэ маннык саа суох, бэлэхтээ эрэ». Онуоха туран Чыҥаада: «Бу мин дурдам-хаххам, миигин аЇатааччы-сиэтээччи буолар, онон хоргутума, биэрбэппин», – диэбит. Онтон кини ханна эрэ баран биэрбитин кэннэ, Маҥан Чаҥый сааны ылан баран, күүс иҥэрчитин быЇан кэбиЇэр. Дьиэҕэ тугу да билбэтэх-көрбөтөх буолан киирбит.

Сарсыныгар Чыҥаада кэргэнин мэҥэЇиннэрэн дойдутугар айанныыр. Бу баран иЇэн, суолга хабдьы олорорун көрөр. Ытаары гыммыта ох саата тостон хаалар. Ылан чинчийэн көрбүтэ, күүс иҥэрчитин быЇаҕынан быЇан кэбиспиттэр. Маныаха сүрдээхтик кыыЇырар, кэргэнин бэйэтин дойдутугар ыытан баран, кынныгар тиийэн, туох баар сүөЇүлэрин кыдыйан кэбиЇэр.

Сотору буолан баран Чыҥаада кэргэниниин Тумулга кэлэн олохсуйар. Кинилэргэ Нам оҕонньоро олорбут. Ол оҕонньор туулуур идэлээх эбит. Биирдэ туутун көрө сырыттаҕына, соҕуруу үрэххэ Орто Бүтэй диэн сиринэн биир аттаах киЇи тэптэрэн кэлбит. Кэлэн баран ыйыппыт: «Дьэ туох кэлэр-барар? Тугу кэпсиигин?» Онуоха оҕонньор: «Ээ, мин тугу билээхтиэм буоллаҕай? Сонун да суох», – диэбит. Анараа киЇи ыйыппыт: «Тоҕус уоллаах Өнөкөй оҕонньор кыра уола Чыҥаада төЇө бэркэ олороруй?» Онуоха оҕонньор: «Чыҥаада атыгар уллуҥун тоЇуттаран, нэЇиилэ сылдьар», – диэбит. Онуоха аттаах киЇи иЇиттиэм-истибэтиэм диэбит курдук кэлбит суолун устун бөтөрөҥ сиэлиинэн түЇэрэ турбут. Оҕонньор дьиибэргиир, бу аттаах туох киЇитэ кэллэҕэй диэн. Уорбалыы санаан, Соҕуруу Үрэх диэки көрбүтэ, арай түөрт уон аттаах киЇи төттөрү-таары сүүрдэ сылдьаллар эбит. Оҕонньор тыытыгар олоро түЇээт, Үллүгэн диэки эрдэ турбут. Тиийэн киЇитигэр сэрии дьоно кэлбитин кэпсиир. Онуоха Чыҥаада: «Өскөтүн эн Чыҥаада атаҕын өлөттөрөн сарбыллан олорор диэбэтэх буоллаххына, мин диэтэх киЇиэхэ оҥостубакка киириэхтэрэ суоҕа. Онон бириэмэ баар ини». Инньэ диэн баран хааЇы өрө олорбут. Оҕонньор иккиЇин тахсан көрөн баран, киирэн эппит: «Дьэ олох чугаЇаабыттар». Чыҥаада хааЇытын түҥнэри көтөн кэбиспит. Ойон тахсан кэргэнин атыгар мэҥэЇиннэрэн, түспэт гына атыгар ыга кэлгийбит уонна ох саатын ылан көтүтэ турбут. Алаас Эбэ икки Бэрэ икки ардынан алааЇынан тахсан дойдулуур суол диэки барбыт. Бу баран иЇэн улахан баҕайы тиит суолга өкөйөн турарыгар кэлбит. Онуоха ата тиити аннынан тахсан, Чыҥаада уҥа хомурҕанын тосту көтүтэр. Бу кэмҥэ Маҥан Чаҥый дьоно оноҕоЇунан икки өттүнэн ситимэ быстыбат гына ыталлар. Ханна да бар, син биир куоппаккын. Онон Чыҥаада кэргэнигэр этэр: «Арыы Тииккэ дьоммор киирэн эт. Мин Дойду Дүөдэтигэр саЇыам. Кэлэн быыЇаатыннар, өскөтүн өллөхпүнэ, иэс курдук иэстээтиннэр». Дьахтар көтүтэ турар. Чыҥаада дүөдэҕэ киирэн, уу муоҕунан мунна эрэ көстөр гына саба тардынан сытар. КиЇи сытара көстүбэт буолар.

Өлүү түбэлтэлээх кини үрдүгэр икки тыыраахы битийэ сылдьыбыттар. Маҥан Чаҥыйдаахха биир удаҕаннаах эбиттэр. Бу удаҕан сэрэйбит: «Бу тыыраахылар мээнэҕэ битийбэттэрэ буолуо ээ. КиЇибит арааЇа итиннэ сытар эбит», – диэбит. Дьэ туран түөрт уон киЇи бары ытыалаан барбыттар. Ох сиирэ-халты түЇэриттэн куттанан Чыҥаада хорос гына түспүт уонна көрдөспүт: «Кынным Маҥан Чаҥый, мин өлөрбөр тэллэхтээх, суорҕаннаах, сыттыктаах буолуохтаахпын. Ону толор. Өскө толорботоххуна, эн кэнэҕэски ыччатыҥ кэскилэ сарбыллыа, сүөЇүҥ эстиэ», – диэбит. Маныаха кынна сөбүлэспит. Чыҥаада туран үс киЇини ытыалаан кэбиспит. Онуоха Маҥан Чаҥый: «Ити кини суорҕанын, тэллэҕин, сыттыгын ылла. Аны биЇиги уочараппыт», – диэбит. Дьэ туран Чыҥааданы тэйиччи хонууга илдьэн өлөрбүттэр. Ол өлөрөллөрүгэр кини илиитин, атаҕын, баЇын быЇан, иҥиирдээн күн накааЇын көрдөрбүттэр.

Бу бириэмэҕэ Чыҥаада кэргэнэ Арыы Тииккэ дьонугар тиийэн: «Чыҥаада үрдүк аатыгар, суон сураҕар Байаҕантай дьоно аат ааттаан кэлбиттэр. Дойду Дүөдэтигэр Чыҥаада саспытын, бука, өлөрдөхтөрө буолуо. Кини өскөтүн миигин өлөрдөхтөрүнэ, кэлэннэр ир суолбун ирдээтиннэр, тоҥ суолбун тордоотуннар, иэс курдук иэстээтиннэр диэн илдьиттээбитэ. Онон хомунан бара тардыҥ», – диэбит.

Сэрии дьоно сэп-сэбиргэл тэринэн айанныыллар. Кинилэр Мүрүттэн соҕуруу Байаҕантай диэки үрэх күөлэ баарыгар тиийбиттэр. Арай көрбүттэрэ байаҕантайдар таҥастарын, сааларын кытыыга ууран баран, сөтүөлүү сылдьаллар эбит. Өнөкөйдөөх таҥастары, саалары хомуйан баран күөлү төгүрүйбүттэр. Дьэ уонна ытыалаан куЇуйан барбыттар. Ууга барыларын өлөртөөбүттэр. Арай Маҥан Чаҥый ууну үрдүнэн сүүрэн тыаҕа куотан хаалбыт. Онуоха Өнөкөй улахан уолугар Суор Көтүппэккэ этэр: «Дьэ туох иЇин сүүрүк аатырбыккыный?! Эккирэтэн тыыннаахтыы аҕал! Уолбутун хайдах өлөрбүттэрэй да, оннук өлөрүөхпүт», – диэбит. Суор Көтүппэт оноҕоЇун сулбу ойутан ылар да, эккирэтэн куЇуйар. Эккирэтэн-эккирэтэн баран чугаЇатан, сүүрэн быырайан иЇэрин көрөр. Уол оноҕоЇун алгыыр: «Дьэ эрэ, оноҕоЇуом, хара тыыммын харыЇый, сымыйалыы сылдьыма, сыыЇаны түЇүмэ». Инньэ диэт ытан саайар. Оҕо сүүрэн дэгэйэн иЇэр киЇини атаҕын тосту түЇэн кэбиЇэр. Маныаха Суор Көтүппэт уруйдаабытынан Маҥан Чаҥыйга сүүрэр. Дьонноругар сүгэн аҕалар. Ол аҕалбытын кэннэ Маҥан Чаҥыйы хараҕын тэЇэн, кулгааҕын сиирэн, илиитин-атаҕын уҥуохтарын кырбастаан өлөрөллөр.

Онтон ыла кыргыЇыылара дьэ уурайар. Бу кэмтэн ыла Дойду Дүөдэтэ Өлөрсүбүт диэн ааттанар. Оттон Байаҕантай күөлэ Кыргыспыт диэн буолбут.