XX µйэ саІатыгар саха омук ійі-санаата сайдан, билиитэ-кірµµтэ кэІээн, бэйэтин омук быґыытынан билиниитэ кµµґµрбµтэ. Бу кэмІэ норуоттарын кэскилин туґугар ыалдьар, кинини сайыннарар сыаллаах-соруктаах саха интеллигенциятын бастакы кілµінэ дьоно µіскээн, олох инники кµінµгэр тахсыбыттара. Тыґыынча то±ус сµµс сэттэ-а±ыс сс. нууччалыы тылынан тахсыбыт «Якутская жизнь», «Якутский край» демократическай тосхоллоох хаґыаттар «Саха дойдута», кэлин «Саха оло±о» диэн ааттаах биир сирэй эбэтэр сирэй аІара кээмэйдээх сахалыы тылынан тахсар сыґыарыылаахтара. Бу сыґыарыыны учуутал Е.М.Егасов кірін-истэн таґаарара. Манна араас иґитиннэриилэр, тылбаас ыстатыйалар, саха оло±ун-дьаґа±ын кірдірір матырыйааллар, уус-уран уонна фольклор айымньылара бэчээттэммиттэрэ.

 Саха бастакы кілµінэ, µрдµк патриоттуу санаалаах интеллигенцията, норуот историятыгар кыґыл кімµс буукубанан суруллар ааттарын хаалларбыт ытык дьоммут бука бары кэриэтэ бу сурунаалга тµмсµµлээхтик µлэлэспиттэрэ. Аан бастакы сахалыы тылынан толору кірµІµнэн тахсыбыт сурунаал бэйэтин кэмигэр кіІµл санаа трибунатынан буолбута. «Саха саІата» саха культурата, бэчээтэ, литературата, суруга-бичигэ сайдарыгар сµІкэн оруоллаах.

Валентина СЕМЕНОВА

Көҥүл санаа трибуната

«Саха саҥата» сурунаал 95 сылыгар

1912 с. «Саха» диэн ааттаах суругу-хаґыаты оІо-рорго анаан холбоспут дьон біліхтірі уус-уран-культурнай-сырдатар «Саха саІата» сурунаалы таґаарарга губернатортан кіІµл ылары ситиспиттэрэ. Онон ити дьыл бала±ан ыйын бастакы кµнµгэр аан бастакы сахалыы тылынан сурунаал бэчээттэнэн тахсыбыта.

Сурунаал атын нµімэрдэрэ тµірт-биэс уончалыы сирэйдээх эбит буоллахтарына, бастакы нµімэр саамай а±ыйах, уон µс эрэ, сирэйинэн бэчээттэммитэ. Ону таґаарааччылар бэйэлэрэ маннык быґаарбыттар: «Бу сурукпут µлэтэ кыайтарымына, тахсара да тиэтэл буолан ситэри суруллумуна та±ыста». Бастакы нµімэри суґаллык, то±ус кµн иґинэн оІорон таґаарбыттар. Сыллаа±ы суруттарыыны биллэрбиттэр. Сурунаал А.К.Новокрещенов чааґынай типографиятыгар бэчээттэммит.

Хас биирдии нµімэр таґыгар «Сахалыы сурук, саІа µтµі быґыыга ба±алаах, ким да диэкки буолбакка, бу дойдуну билэргэ, кини оло±ун тупсарарга кыґанар» диэн сурунаал сµрµн сыала суруллубут. Сурунаал соруктарын тэрийээччилэр маннык ыйбыттар: «Бастатан туран, туохтаа±ар да ордук кыґанар кыґаныыбыт µірэх тар±анан дьон суругу билэллэригэр... Иккиґинэн, бэйэбит туттунан олорор олохпут, дьаґалбыт кінірµгэр, кырдьыктаах дьµµл дьµµллэнэн баттабыл-ата±астабыл аччыырыгар. Ґсµґµнэн, биґиги кµµспµт тиийэринэн сµбэбитин-санаабытын холбоон олохпут тупсан дьон кыґал±ата, эрэйэ суох олороллоругар. Тір䵴µнэн, дьон майгыта-сигилитэ кінірµгэр, куґа±ан быґыы-майгы хааларыгар. Бэсиґинэн, былыргы бэйэбит тірµт ібµгэлэрбит хайдах-туох быґыылаахтарын-майгылаахтарын билэн иґитиннэрэр ба±алаахпыт. Онтон тиґэ±эр, кэннигэр дьон аралдьыйар, кµлэр-оонньуур да суолларын хаалларыахпыт суо±а».

Губернатор бэчээт кылаабынай Управлениетыгар ыыппыт докумуонугар сурунаал редакторын туґунан маннык биллэрбит: «...под ответственным редактором в полном объеме инородца первого Легойского наслега Борогонского улуса Якутского округа Дмитрия Михайловича Никифорова, проживающего в г. Якутске: в доме В.А.Никифоровой». Ол эрээри сурунаалы сµрµннээччинэн В.В.Никифоров буолбута биллэр. Кини бу сурунаалга бэйэтин аатынан, соро±ор псевдонимынан (Сээркээн Сэґэн, Тылбаасчыт) элбэх ыстатыйаны, тылбааґы, сахалар съезтэрин туґунан обургу матырыйаалы бэчээттэппитэ. Редактор Д.М.Никифоров аадырыґыттан кірдіххі, Василий Васильевич кэргэнэ Варвара Алексеевна дьиэтигэр олорор эбит.

Уопсайа,1912 с. бала±ан ыйыттан са±алаан тµірт нµімэр, ніІµі сылыгар тохсунньу, олунньу, кулун тутар ыйдарга µс нµімэр тахсыбыт. Онон барыта сэттэ нµімэр бэчээттэммит. Сурунаал бары экземплярдара Национальнай библиотека±а сэдэх кинигэлэр салааларыгар соро±о оригиналынан, соро±о куоппуйаланан харалла сыталлар. Быйыл Саха филологиятын, культуратын факультетын кэтэхтэн µірэнэн бµтэрбит, Орто Халыма улууґун Эбээх орто оскуолатын учуутала Анна Алексеевна Винокурова бу тема±а дипломнай µлэтин «туйгун» сыана±а кімµскээбитэ. Ґлэтигэр сыґыарыы быґыытынан сурунаал бары нµімэрдэрин Бетлингк алфавитыттан билиІІи графика±а кіґірін устан биэрбитэ. Онон, биґиги бу сурунаал ис хоґоонун кытары толору билсэр кыахтанныбыт.

Онно кірдіххі, сурунаалга, уопсайа, отучча киґи суруйбут матырыйаала бэчээттэнэн тахсыбыт. Ґгµстэр псевдонимынан суруйбуттар, холобур, Г.В.Ксенофонтов – УрааІхай, К.А.Сокольников – Суруксут, С.А.Новгородов – С.Н., Саха, К.О.Гаврилов – Тыа о±ото, А.И.Софронов – Алаас ыччата, Ноуропос, П.Слепцов – Бµргэс Бµітур, А.Я.Игнатьев – КыІырдыа ойуун ыччата, А.С.Порядин – Кымыстааччы, М.Н.Тимофеев-Терешкин – Обоукоб.

Таґаарааччылар саха оло±ун араас іттµн хаба сатаабыттарын сурунаал тематикатын киэІэ, арааґа кірдірір. Бастатан туран, сµрµн бол±омто уус-уран литература айымньыларыгар ууруллубут. Поэтическай айымньылартан классиктар А.Е.Кулаковскай-Јксікµлээх Јліксій «Уот тыыннаах улахан оІочо», А.И.Софронов «Тіріібµт дойду» хоґоонноро аан бастаан манна бэчээттэммиттэрэ. Оччолорго киэІник биллэр нууччалыы суруйар автор П.Н.Черных-Якутскай бу сурунаалга µс хоґоону анаан-минээн сахалыы суруйан биэрбитэ. Кини бу иннинэ да, кэннинэ да сахалыы хоґооннору суруйбута суох. Маны таґынан норуот ырыаґыттара К.Оросин, Оонньуулаах Уйбаан, Ырыалаах Ыстапаан, атын да автордар суруйбут ырыалара бэчээттэммиттэрэ. Сурунаал Саха прозата бастакы хардыыларын оІоруутугар ордук улахан іІілііх. Тіріібµт тылбытынан бастакы кэпсээннэр: К.О.Гаврилов талааннаахтык суруллубут, саха оло±ун-дьаґа±ын сиґилии билиґиннэрэр этнографическай хабааннаах бастакы айымньылара, саІардыы са±алаан эрэр Алампа Софронов икки бастакы о±отук кэпсээнэ, атын да автордар (Харыс уола Былас Былатыан, Куоратчыт, Сыылла сылдьан сыар±а быатын кэрбээччи о.д.а.) саха оло±уттан кэпсээнинэн айымньылара бэчээттэммиттэрэ. В.В.Никифоров «Ермак» диэн обургу кэпсээнин Сээркээн Сэґэн псевдонимынан икки нµімэргэ таґааттарбыта. Сурунаал сµрµн бол±омтотун тылбааска уурбута. В.В.Никифоров Л.Н.Толстой «Власть тьмы» драматическай айымньытын «ХараІа былаас кµµґэ» диэн аатынан µс нµімэргэ бэчээттэппитэ. Анемподист Софронов Крылов икки µгэтин, В.Шишков «ТаІара±а µІээхтээбиттэр» кэпсээнин тылбаастаабыта тахсыбыттара. Онон, саха литературатын араас жанрдара уонна бастакы суруйааччыларбыт µіскµµллэригэр сурунаал µрдµк суолталаммыта.

Ґірэх, оскуола туґунан суруйуулар тиґигин быспакка хас нµімэр кэриэтэ бэчээттэммиттэр. Бу тема±а, сµрµннээн, Н.Борих, Саха, Бµргэс Бµітµр, КыІырдыа ойуун ыччата диэн автордар суруйбуттар. С.Новгородов «Дьокуускайга µірэх улаатыыта» ыстатыйатыгар куорат бары µірэ±ин тэрилтэлэригэр сылларынан хас киґи µірэммитин, онтон хаґа нууччатын-сахатын, сословиеларын таблицанан кірдірбµт. Автордар суруйууларыгар саха±а µірэх тыын суолталаах боппуруос буоларын тоґо±олоон бэлиэтииллэр.

Биир кэрэхсэбиллээх суолунан – сурунаалга медицина боппуруостарын таарыйар ыстатыйалар бэчээттэммиттэрэ буолар. Автордар Местников («Буоспа ыарыы», «Арыгы буортута«), Аата суох («Бурдук уута буойун бухатыыр«) уустук ійдібµллэри сµрдээх µчµгэйдик быґааран, илдьиритэн суруйаллар. Т.Е.Сосин «Куґа±ан ыарыы (нуучча умуна±а)» диэн венерическэй ыарыы туґунан ійдінµмтµітµк, µрдµк таґымнаахтык суруйбутун тоґо±олоон бэлиэтиэххэ сіптііх.

Общественнай олоххо балайда элбэх матырыйаал анаммыт. «Омук оло±уттан» рубриканы В.В.Никифоров оІорбут, кини аан дойду балаґыанньатын, араас омуктар, дойдулар олохторун билиґиннэрэр хас да ыстатыйаны суруйбут. Маны таґынан хас да нµімэргэ Сахалар съезтэрин (1912) хаамыытын, хайдах ыытыллыбытын туґунан сиґилии отчуоттаабыт.

«Саха оло±ун дьаґайар сокуон туґунан» («Положение об инородцах«) докумуону оІорбуттар (А.Д.Широких, В.Н.Ксенофонтов, М.Н.Ларионов, В.В.Никифоров, П.А.Афанасьев о.д.а.) ааттарыттан адвокат И.С.Готовцев икки нµімэр тухары бу балаґыанньаны сахалыы тылбаастаан бэчээттэппит. Итинтэн да атын тыа хаґаайыстыбатыгар сыґыаннаах, аралдьытар хабааннаах да±аны (іс хоґоонноро, таабырыннар, ій оонньуулара) матырыйааллар, араас сонуннар, биллэриилэр элбэхтик бэчээттэммиттэр.

Сурунаалы саха дьоно сэІээрбиттэрин редакция±а киирбит суруктартан, чааґынай дьон µбµнэн кімі оІороллоруттан кірµіхпµтµн сіптііх. Сурунаал µксµн босхо тар±анара, оттон ыйдаа±ы ороскуота 200 солк. этэ. Ол эрээри оччотоо±у кэмІэ ыраахтаа±ы былааґа туора урдустар тыллара, культуралара сайдарыгар интэриэґэ суох буолан, ійіібіті±і, хата, тіттірµтµн самыннара, тууйа сатаабыта. Онон, 1913 с. µп-харчы суо±унан сурунаал тахсыбат буолбута.

Ол эрээри бу µйэ саІатыгар тахса сылдьыбыт «Саха саІата» бастакы сахалыы сурунаал дириІ историческай суолтатын билиммэт буолуохпутун табыллыбат. Саха бастакы кілµінэ, µрдµк патриоттуу санаалаах интеллигенцията, норуот историятыгар кыґыл кімµс буукубанан суруллар ааттарын хаалларбыт ытык дьоммут бука бары кэриэтэ бу сурунаалга тµмсµµлээхтик µлэлэспиттэрэ. Аан бастакы сахалыы тылынан толору кірµІµнэн тахсыбыт сурунаал бэйэтин кэмигэр кіІµл санаа трибунатынан буолбута. «Саха саІата» саха культурата, бэчээтэ, литературата, суруга-бичигэ сайдарыгар сµІкэн оруоллаах.

Саха сирин олоҕун чааЬа

БилиІІи бириэмэ±э саха саамай улахан куттала буолар бу былыр-былыргыттан олорбут сирбитин былдьаан ылан, со±уруу дойду бааґынайдарын олохтуохтара диэн. Ол чааґынан мин суруйа тµґээри гынным.

Кыҥырдыа ойуун ыччата
«Саха саҥата» сурунаал 1913 с. 2 №-тэн.