(Якутнарревдот генерал А.Н. Пепеляевы утары сырыыларын туґунан ахтыы)

Оччотоо±у партия уонна правительство ыІырыыларынан µтµі кіІµл іттµнэн тµмсµµнэн нарревдот (народный революционный добровольческий отряд) тэриллибитэ. Наррревдотка маІнай 50 доброволец этибит. Биґиги кэккэбитигэр повстанчество±а да сылдьыбыттар бааллара.

Этэрээт командирынан С.М.Михайлов-Чыамайыкы, кини солбуйааччытынан С.А.Широких, штаб начальнигынан Никифоров Иван Николаевич, политругунан Протодьяконов Архип Павлович, бырааґынан И.Н.Скрябин анаммыттара. Биґиги этэрээппит µс взводтаах этэ: разведка взвода, командир – Михайлов Семен, пулеметнай взвод, командир – Николаев, стрелковай взвод командира – мин, Григорьев А.М.

1921 сыл ахсынньы эргэтигэр биґигини Амма дэриэбинэтиттэн 60 км. ірі Марыылаах диэн сиргэ атаарбыттара. Манна тиийэн Амма баайа Кірбіт Бµітµр дьиэтигэр штабтанан олорбуппут.

Биґигини бу дойдуга олохтообут сорудахтара манныктан этэ: А.Н.Пепеляев генерал Нелькантан Алдан ірµґµгэр тµґэн баран Миил µрэ±инэн суолланан Амма дэриэбинэтин ылыахтаах. Ол эбэтэр, Билир диэн µрэ±инэн тµґэн Марыылаа±ы ылан быґа Покровскайга киирэр былааннаа±а µґµ. Пепеляев µіґэ ахтыллыбыт икки сир правительственнай уонна транспорт да іттµнэн улахан ба±алаахтарыгар суоттаммыт.

Онон командование биґиги иннибитигэр сорук туруорбута: Пепеляев генерал ханнык хайысханы тутуґан кэлэрин, тіґі кµµстээ±ин уонна хаґан кэлэрин разведкалаан билэргэ. Маны таґынан олохтоох нэґилиэнньэттэн агентура тэрийэргэ уонна байыаннай разведканы кµµскэ µлэлэтэргэ сорудах турбута.

Биґиги штабпыт Марыылаахха олохтоноот нэґилиэнньэттэн биир агент киґини булан генерал Пепеляев ханнык хайысханан иґэрин, тіґі кµµстээ±ин дьиІин биллэрэ ыыппыта. Уонна бу агенынан Пепеляевка маннык ис хоґоонноох сурук ыыппыттара: «Генерал Пепеляев, Эн таба ыырынан, а±ыйах ахсааннаах этэрээтинэн Саха киэІ куйаар дойдутун сэриилээн ылан бараІІын бµтµн Сибиири, Россияны сэриилээн ылар былааннаах эбиккин. Онон ыраахтаа±ы, баайдар былаастарын олохтуур сыаллаах иґэр эбиккин. Бу санаммыт былааныІ хаґан да олоххо киирбэт дьыала. Эн а±ыйах ахсааннаах кµµскµн µлтµрµтэргэ Саха сиригэр сіптііх кµµс баар. Саха норуота повстанчествоны урусхаллаан баран сµµс бырыґыан эйиэхэ утары турар. Сибииргэ, Россия±а барытыгар Сэбиэскэй былаас бµтэґиктээхтик туругурда, онон Эн былааныІ олус холус, дохсун, ханнык да сиэргэ-майгыга сіп тµбэспэт быґыы эбит. Онон хаан тохтуутун таґаарбакка±ын сэпкин-сэбиргэлгин суулаа уонна Сэбиэскэй былаас аґыныытыгар бэрин!«

Генерал Пепеляев биґиги агентурабыт билэринэн Миил µрэ±эр баара чуолкайдаммыта. Сотору со±ус буолан баран биґиги штабпытын кытары кэпсэтэргэ генерал ыыппыт икки киґиттэн састааптаах бэрэстэбиитэллэрин, олортон биирдэстэрэ – Амма баайын уола Борисов Д.Т., иккиґэ – Ар±аа ХаІалас улууґун Ба±арах нэґилиэгин киґитэ Борисов Василий Николаевич диэн этилэр, кытта штаб салалтата кэпсэтии оІорбуттара. Ол тµмµгэр Борисов В.Н. сэбиэскэй былаас аґыныытыгар хааларга тылын биэрэн хаалбыта. Онтон Амма баайын уола Борисов Д.Т. хааларга сібµлэммэтэ±э, со±ото±ун тіннµбµтэ.

Биґиги, тиґигин быспакка, киэІ сири тайаан разведкалыыр µлэни ыытарбыт. Олохтоох нэґилиэнньэ биґигини кытары киэІник сибээстэґэрэ. Тохсунньу ый эргэтигэр разведкабыт Пепеляев биґиги диэки хайыспыт диэн сибидиэнньэни ылбыт этэ, онон биґиги командованиебыт Амма гарнизонун начальнига т.Суторухинтан кімі кірдіспµтэ. Онуоха Суторухин «максим» пулемет командатын кімі±і ыыппыта. Сотору со±ус буолан баран биґиги разведкабыт чуолкайдамматах сибидиэнньэни биэрбитэ, Пепеляев Миил µрэ±и тутуґан Амма±а чугаґаан эрэ µґµ диэн. Маны истээт биґиги командованиебыт пулеметнай команданы Амма±а тіннірі охсубута.

Суторухин ол бириэмэ±э гарнизонун сата±айдык тутан олорорун билэн биґиги разведкабыт: «Пепеляев Амма±а чугаґаата, онон сэрэн, гарнизоІІун казарменнай балаґыанньа±а тут», – диэн сэрэппитэ. Бу туґунан биґиги командованиебыт эмиэ суруйбута уонна разведканы кµµґµрт диэн сэрэппитэ. Биґиги, уонна ордук улаханнык Амма, балаґыанньабыт дьиксиниилээх буолбута. Онон биґиги разведкабыт тµµннэри-кµннэри разведкалыыр µлэтин кµµґµрдµбµтэ.

Олунньу ый 1-кы кµнµгэр биґиги разведкабыт Пепеляев Амма дэриэбинэтигэр чугаґаабытын туґунан уонна кини тµстэ±инэ саба охсорго бэлэмнэн диэн гарнизон начальнига СуторухиІІа биллэрэ охсубута. Ити курдук биґиги разведкабыт СуторухиІІа сэрэтии оІорон баран, киэґэтигэр Амматтан 2 биэрэстэлээх Маайыскай диэн дэриэбинэ±э тохтоон, ол тµµн онно хоммуппут. Тµµн туох да биллибэтэ±иттэн олунньу 2-с кµнµгэр сарсыарда разведчиктарбыт Амма дэриэбинэтигэр барбыттара. Амма±а чугаґаан иґэн талах быыґыгар хайыґардар сыталларын кірбµттэрэ. Ону кірін пепеляевецтэр Амма±а киирдэхтэрэ диэн, дэриэбинэ со±уруу баґыгар чугаґаан баран биир саллааттарын чуІната ыыталлар. «Чахчы пепеляевецтэр буоллахтарына эйиигин дэриэбинэ таґыгар тахсаргын кытта кэлэн тутуохтара, оччо±о эн бэринэбин диэн улаханнык хаґыытаар уонна винтовка±ын ірі уунаар. Биґиги чугас туран кірµіхпµт. Оттон бэйэІ дьонуІ буолла±ына – тµргэнник тінніір», – диэн ыыппыттар. Уонна тэйиччи кірін турбуттар. Киґилэрэ сыыр µрдµгэр тахсарын кытта дьон тігµрµйэ тµспµттэр. Онуоха саатын ірі уунан баран: «Бэринэбин!» – диирин кытта, улаханнык хаґыытаппытынан илдьэ бара турбуттар.

Амманы пепеляевецтэр ылбыттарын туґунан разведкабыт биґиэхэ кэлэн биллэрэр. Биґиэхэ агентура±а сылдьар агеммыт улахан холуочук олорон: «Пепеляев генерал Амманы биир да сааны ыппакка, ураа хаґыынан ылла. Эґиги туоххутунан тулуґаары олоро±ут?», – диэн айдааран биґиги байыастарбыт ортолоругар улахан уордайыыны µіскэттэ. Байыастары нэґиилэ уоскутан, били киґини таґааран дьиэтигэр атаардыбыт.

Кэнники билбиппит, Суторухин олорон биэрбитинэн туґанан пепеляевецтэр эмискэ саба тµспµттэр. Онуоха Суторухин, уолуйан хаалан ханнык да харданы биэрбэккэ, сорох этэрээтин кытта тыа±а куоппуттар. А±ыйах киґи хаалан ытыалаґа сатаан баран эмиэ куоппуттар, сорохторо билиэн тµбэспит.

А±ыйах хонон баран Пепеляев кэпсэтэргэ биґигиттэн бэрэстэбиитэл кірдіібµтэ. Кэпсэтиини Маайыскай дэриэбинэ±э ыытарга сібµлэґэн баран биґигиттэн µс киґи барбыта. Биґиги бэрэстэбиитэллэрбит, партия уонна правительство ирдэбиллэринэн, пепеляевецтэри хаан тохтуутун таґаарбакка эрэ Сэбиэскэй былаас аґыныытыгар бэринэргэ ыІырыыны туруорар сорудахтаах барбыттара.

Биґиги дьоммут: «Јскітµн кэпсэтии усулуобуйатын кэґэн биґигини хотор тµбэлтэлээх буоллахтарына, хааппыла хааммыт баарын тухары кинилэргэ бэринэн атыыланыахпыт суо±а», – диэн бигэ тылларын этэн баран барбыттара.

Кинилэри разведка взвода Маайыскай дэриэбинэ±э тиэрдибитэ. Амматтан хас да киґи эмиэ охраналаах кэлбиттэр.

Биґиги разведкабыт этэрээтэ дэриэбинэттэн чугас туран кµнµ быґа кіґµппµттэр, киэґээтигэр: «Биґиги бэрэстэбиитэллэрбитин хонбуойдаан Амма диэки илдьэ бардылар», – диэн кэлэн биллэрдилэр.

Дьоммутун хас да хонук кіґµттµбµт да босхолоон ыыппатылар. Биґиги разведкабыт биллэрэринэн пепеляевецтэр Болугур диэн биґигиттэн µс кістііх сиргэ 40 киґилээх гарнизону олохтообуттара иґилиннэ. Этэрээт командирын солбуйааччы т.Широких С.А. сибээскэ уонна бородуукта таґааттарарга диэн Дьокуускайга барбыта да бириэмэтигэр тахсыбата – хойутаата.

Этэрээт туґунан туох да чуолкай сибидиэнньэни кыайан ылбатыбыт. Онон маннык быґаарынныбыт: т.Широки±ы тоґуйарга уонна Строд туґунан чуолкай сибидиэнньэни истээри Наахара нэґилиэгэр барарга.

Наахара±а тиийэн киґибитин Дьокуускайтан тахсан иґэрин кірµстµбµт. Киґибит 60 киґилээх этэрээттээх иґэр эбит. Бары µірэх о±олоро – студеннар уонна комсомолецтар. Кинилэри командующай т. Байкалов К.К. биґиэхэ эбии подкрепление±а диэн ыыппыт, онон Марыылаахпытыгар тінµннµбµт.

Марыылаахпытыгар биґиги разведкабыт тоІус командирын этэрээтигэр тµбэспиттэр. Биґиэннэрин кірііт істііх этэрээтин дьоно куоппуттар, командирдара, µімтэлээн куоппакка хаалан, биґиэннэригэр билиэн тµбэспит. ТоІус ааттаа±а СордоІ диэн киґи эбит. Биґиги салалтабыт Пепеляев туох былааннаа±ын уонна Строд туґунан доппуруостаан сибидиэнньэ ылан баран СордоІу Сэбиэскэй былаас аґыныытыгар хааларга эппитэ. СордоІ быґаччы быґаарыныы биэрбэтэ±э, кэлин бэринэргэ сібµлэґэн, этэрээтин дьонун эмиэ сµбэлиэх буолан, онон бары бэринэргитигэр диэн баран ыыппыттара.

Биґиги командованиебыт, дьоммутун ба±ар Пепеляев босхолуо диэн кіґµтэн кірін баран, туох да биллибэтэ±иттэн Пепеляев Болугурдаа±ы гарнизонугар саба тµґµµ оІорорго быґаарбыта. Онно биґигини, икки взводу (60 киґини) кытта Широких С.А. ыыппыттара. Марыылаахха олохтоох биир киґини сирдьит биэрбиттэрэ. Бу сирдьиппитин, олус ыраах сиринэн эргитэрин, онон элбэх бириэмэ барбытыттан сэрэйэн, командир биир ыалга киллэрэн: «Олус ыраах сиринэн соруйан муннара сылдьа±ын, биґигини таІнара±ын»,-– диэн ыххайан барда. Киґибитин істііх тоґууругар тµбэґиннэриэІ да бэйэ±иттэн бэйэІ хоргутуоІ диэн сэрэтэн баран бардыбыт. Сотору со±ус буолан баран биґигини биир сиргэ а±алан тохтотто. Манна киирэн ыйыталаспыппыт Болугуртан 7 биэрэстэлээх Борисов баай оло±о эбит. Сарсыарда буолан халлаан сырдаан барда.

Байыаннай сэбиэт оІорон сµбэлэстибит – хаґан биґиги Болугурга тиийиэхпитигэр диэри халлаан букатын сырдыыра чахчы, уонна, ол Болугурбут олус ыраас томтор µрдµгэр турар аґа±ас сир, онон «с налету» тµґэр хайдах да табыллыбат диэн тінніргі быґаарынныбыт.

Аттарбытын сынньатан, аґатан баран тінµннµбµт. Марыылаахпытыгар тиийэн маннык быґыы буолла диэн кэпсээтибит. Сотору буолан баран биґиги бэрэстэбиитэллэрбитин барыларын Пепеляев босхолоон тінµннэртээбитэ. Болугурга кэлбиттэригэр гарнизон начальнига кэпсии тоґуйбут: «Эґиги дьоІІут биґиэхэ саба тµґµµ оІоро кэлэн баран тінµннµлэр» ,-– диэн.

Пепеляев Амманы ылыа±ыттан бу дойду дьоно биґиги диэки санаалара кэлбэт буолта бу сырыыга чуолкайдык дакаастанна.

Биґиги Марыылаахха олорорбут мантан антах суолтата суох буолла, ол эбэтэр, Пепеляев Марыылаа±ынан кэлэн Покровскайга киирэр былаана суо±а билиннэ.Уонна Строд Саґыл Сыґыы диэн сиргэ Пепеляев этэрээтин тігµрµктээґинигэр тµбэспитин туґунан сибидиэнньэ ыллыбыт. Онон биґиги командованиебыт тµргэнник тиийэн кімі оІоро охсорго быґаарда. Суґаллык кістµбµт.

Наахара нэґилиэгэр кэлэн баран истибиппит т.Байкалов халыІ этэрээттээх Дьокуускай куораттан тахсан Бµтэйдээх диэн сир диэки айаннаан иґэрин. Биґиги Бµтэйдээххэ бардыбыт. Онно тиийэн Байкалов этэрээтигэр холбостубут.

Байкалов биґиги этэрээппитин разведка±а анаабыта. Биґиги иннибитигэр сорудах турбута: Байкалов этэрээтин тоґуурга тµбэґиннэрбэккэ Амма±а тириэрдэргэ, уонна кини этэрээтэ тохтоон хоноругар диэн уоту булан бэлэмнииргэ уонна ититэргэ, кілітµгэр оту бэлэмнииргэ.

Михайлов С.М. салайар разведка взводун Курашову кытта сибээстэґэргэ уонна Ракитин, Вишневскай генераллар ханан кэлэн иґэллэрин билэргэ Чурапчы туґаайыытынан ыыппыттара.

Биґиги взводпут тµµнµн иккилии кістііх сиргэ тиийэ чуІнуубут. Амма чугаґаабытын кэннэ иккитэ Пепеляев разведкатыгар тµбэґэн ытыалаґыы буола сылдьыбыта. Хайабытыттан да сиэртибэ тахсыбата±а: кинилэр а±ыйахтык ытыалаґан кірін баран куотан хаалаллара. Кµнµґµн Байкалов этэрээтин иннигэр сылдьар чуІнааґыны кµµскэ оІорорбут. Кинилэр хонук сири булан уот оттон ититэллэрэ уонна кілінµ бэлэмнииллэрэ.

Бу курдук айаннаан кулун тутар ый 2 кµнµгэр сарсыарда халлаан сырдыан иннинэ Амматтан икки биэрэстэлээх сиргэ тиийбиппит кэннэ Байкалов адъютана кэлэн биґигини тохтоппута уонна Амматтан 4 биэрэстэлээх Чапчыл±ан диэн дэриэбинэ±э барарга дьаґал биэрбитэ. Онно тиийэн тыылы харабыллыырга соруйбуттара. Пепеляев улахан кµµґэ Саґыл Сыґыыга Строду тігµрµктээґиІІэ уонна Курашову тоґуйарга баран турар эбит. Онон тыылтан охсууну оІоруо диэн биґигини тыылы харабыллыырга туруорбуттара.

Байкалов этэрээтэ иннилэрин диэки бара турбуттара. Ол баран иґэн саллааттар биґигини кытта быраґаайдаспыттара: «Эґиги сорудаххытын чиэстээхтик толордугут, билигин биґиги бириэмэбит кэллэ»,-– диэн. Бу сарсыарда улахан туманнаах этэ.

Биґиги Чапчыл±аІІа тиийэн суол аайы разведканы ыыталаабыппыт. Сотору со±ус буолаат хоту диэки барбыппыт. Дьоммут істііх разведкатын кірсін ытыалаабыттар, істііх разведката куотан хаалтар. Онон разведканы бары суолунан барытынан кµµґµрдµллµбµтэ.

Туман ааспытын кэннэ Байкалов этэрээтэ саба тµґэр тыаґа иґиллибитэ. Пулеметтар тиґигин быспакка µлэлээн барбыттара. Кэнники тыылга істііх разведката биллибэтэ±э.

Кµнµс Байкаловтан сибээс кэллэ: Амма ылылынна, разведкалыыр µлэ±итин тохтотумаІ диэн. Онтон балайда ір буолан баран бирикээс кэллэ: 60 ыІыыр аттаах киґини бэлэмнээІ диэн. Биґиги командованиебыт икки взводу, ол иґигэр мин взводпун, бэлэмнээтэ.

Киэґэлик Амматтан т.Мизин командирдаах 80-ча киґилээх, орудиелаах этэрээт кэллэ. Мизин: «Строду босхолуу баран иґэбин. Онон нарревдот этэрээтэ миигин кытта бара±ыт, мин этэрээппин аара тоґуурга тµбэґиннэрбэт сорудахтааххыт, сµрµн уонна ойо±ос разведканы биґигини быспакка ыытыІ», – диэн бирикээстээтэ. Онон Абалаах диэн дэриэбинэ диэки айаннаан бардыбыт. ТµІ илин диэки пулемет тыаґа быыстала суох тыаґыыра иґиллэр. Строду сордуур буоллахтара диэммит Аба±а диэки барарбытын тµргэтэтэн биэрдибит. Сирдьиппит Абалаах чугаґаата диэн биллэрдэ. Мизин биґигини тохтотто уонна Абалаахха сыаптаан киирэргэ бирикээстээтэ. О±ордук киирэн истибит да туох да биллибэт. Дэриэбинэ±э киирбиппит баара – дьиэлэр иччитэхтэр. Соторутаа±ыта барбыттар быґыылаах, дьиэлэр оґохторун уота эрэ бµппµттэр, кµллэрэ сылаас.

Хас суол ахсын разведка ыыталаатыбыт. Сотору со±ус буолан баран разведкабытыгар биир байыаннай таІастаах нууччаны тутан а±аллылар. Мизин бэйэтэ тохтообут хоґугар киллэрэн доппуруостаата. Били киґибит пепеляевец эбит. Эттэ: «Пепеляев Строду тігµрµктээґинин аґан дьонун хомуйан тыа диэки куотта. Мин барсыбатым, Сэбиэскэй былаас аґыныытыгар хааллым». Мизин:«Сымыйалыыгын, биґигини Пепеляевка таІнаран биэрээри гына±ын», – диэбитигэр: «Букатын сымыйалаабаппын, чахчы кырдьыгы этэбин», – диэтэ.

Мизин миэхэ эттэ:«Ґс ыІыыр атта бэлэмнээ уонна тµргэнник бэйэІ взводкуттан 10 ыІыыр аттаах киґитэ ыл», – диэн. Мин: «Бэлэммин», – диэн рапордаатым. Мизин адъютанын уонна билиэннэйин ылла. Билиэннэйгэ: «Бастаа. Јскіті тылыІ сымыйа буолуо – кэтэххэр буулдьа биэриэм», – диэн баран: «Вперед!» – диэн хамаандалаата да биґиги иннибит диэки ойуттубут.

Иннибитигэр сис тыа ніІµі іттµгэр дохсун уоттаах буруо тахсара кіґµннэ. Биґиги сис тыа анныгар кэлэн тохтоотубут. Балайда турбахтаабыппыт кэннэ т.Мизин:«Вперед!» – диэн хамаандалаата. Биґиги аттарбытын быґыта биэрэн били сис тыа±а ойутан та±ыстыбыт, онтон ыраас алааска ойутан киирдибит.

Тиийэн кэлбит сирбит Строд хотторон олорор Саґыл Сыґыы диэн алааґа эбит. Мизин адъютаныныын биир кыра ампаар дьиэ±э киирдэ. Биґиги таґырдьа саллааттары кытта кірµстµбµт. Кірсі тµґээт саллааттарбыт махорка кірдіітµлэр. Биґиги бары махорканан кµндµлээтибит. Дьоммут шинеллэрин илин эІэрдэрэ алдьанан тµґэн хаалбыттар.

Биґиэхэ:«Быыґаабыккытыгар улахан истиІ махтал, сааспыт-µйэбит тухары умнуохпут суо±а», – диэн махталларын эттилэр.

«Биґиги хас да хонуктар усталарыгар тµµннэри-кµнµстэри айаннаан иґэн бу дойдуга, дьиэлээх-уоттаах сир диэн, сынньанаары тохтообуппут. Пепеляевецтар соґуччу саба тµґµµ оІорбуттара. Биґиги уолуйан биэрбэтэхпит, уоттаах охсуґуу барбыта. Уґугар ыстыыгынан тµсµґµµ буолбута. Строд ат µрдµгэр тµґэн харса суох хамаандалаан кэннилэринэн чугуппута. Бэрт элбэх киґилэрин сµтэрэн чугуйбуттара.

Кµнµс Пепеляев: «БэриниІ!» – диэн сурук ыыппыт этэ. И.Я.Строд: «Красноармеецтарбын кытта сµбэлэґэргэ 4 чаас бириэмэтэ а±ал», – диэн харда сурук ыыппыта. Биґиги тµргэн µлµгэрдик баар балбаа±ынан тэлгэґэбитин тігµрµччµ бі±іргітµнµµ оІоґуннубут. 4 чаас иґигэр бµтэрдибит. Строд Пепеляевка сурук ыытта: «Мин красноармеецтарым эйиэхэ бэринэртэн аккаастаналлар, хааппыла хаан ордуор диэри охсуґарга бэлэммит. Хата бэйэІ Сэбиэскэй былаас аґыныытыгар бэрин», – диэн ис хоґоонноох сурук барбыта.

Биґигиттэн 90-тан тахса киґи бааґыран сытар. 60 киґибит ілін туораата. 19 хонук устата тобукпутунан, сорох ардыгар быарбытынан сыылла, сырыттыбыт. Бэрт эрэйинэн тоІ ат этин эрбээн, µлтµрµтэн, таґырдьа кулуґуІІа буґарыммыта буолан сиибит уонна бааґырбыттарбытын аґатабыт. Ону да сµгµн буґаттарбакка µіґэттэн дьілµтэ ытыалыы тураллар этэ.

Хаста да атааканан киирэ сырыттылар. Сыар±а±а балбаах тиэйэн, онон хаххаланан киирэ сатаатылар. Ону биґиги пулемет уотунан тіттірµ охсуталаабыппыт. 19 хонук тухары кµнµс да тµµн да сынньалаІ биэрбэккэ ытыалыы тураллар, солбуйсан хотоІІо киирэн утуйа тµґэрбит», – диэн ынырык ыарахан усулуобуйа±а сэриилэспиттэрин кэпсээтилэр.

Бі±іргітµммµт сирдэригэр икки эрэ ампаар дьиэ баар. Биирдэрэ хотонноох, ыал кыстаан иґэн кіспµттэр быґыылаах. Бааґырбыттара хотонноох дьиэ±э сыталлар эбит. Аанын аґан кірбµппµт – хабыс-хараІа, туох да кістµбэт уонна µлµгэрдээх дьон ынчыга иґиллэр. Онон киирбэтибит. Дьиэлэрэ муус тµннµктээ±ин дэлби дьілµтэ ытыалаабыттар, истиэнэ эмиэ бµттэтэ суох буулдьа суола этэ. Дьиэ чаампытыгар икки ілбµт аты туруору туруортаан хахха оІорбут этилэр.

Тэлгэґэлэрин иґэ хаан-сиин бі±і, элбэх ахсааннаах ат ілі сытара, ол ілбµт аттарын эрбиинэн эрбээн ылан сииллэр эбит. Балбаах бі±іргітµнµµлэрин µрдµгэр µрдэтэ ілбµт саллааттарын уурталаабыт этилэр. Строд бааґыран олорор дьиэтэ кыра ампаар о±ото этэ. Манна т.Мизин адъютаныныын киирэн ір кэпсэппиттэрэ.

Бі±іргітµнµµлэрин ар±аа іттµгэр алаас сыырын тэллэ±эр миэлиІсэ баарын уотаабыттара ыраахтан кістір эбит. «Ити миэлиІсэнэн хаххаланан киирэн ытыалыыр этилэр», – дэґэллэр.

Бу хартыынаны кірін баран киґи сі±ір дьыалата этэ – хайдах маннык µлµгэрдээх усулуобуйа±а 19-с хонугу быґа, сµґµіхтэригэр турбакка, олунньу ый тымныытыгар µксµн дьиэ±э киирбэккэ, итии, µчµгэй аґы аґаабакка тулуйан, туруулаґан охсуспуттарын.

Онтон тэйиччи турар дьиэ±э бара сырыттыбыт. Бу дьиэ±э пепеляевецтэр кэлэ-бара хор±ойор сирдэрэ эбит. Дьиэ таґыгар кыра бµтэй сарай баар. Манна пепеляевецтэр ілбµт саллааттарын сыгынньахтаан баран тобус-толору кыстык мас курдук кыстаабыттар этэ. Баґаам элбэх киґини.

Онтон балайда ыраах саха бала±ана баарыгар бара сырыттыбыт. Манна олус кырдьа±ас о±онньордоох эмээхсин бааллар этэ. Балары кытта кэпсэтэн кірдµбµт да букатын кыайан кэпсэппэтилэр: олус аччыктаабыт да быґыылаахтара, куттаммыттара да бэрт. «Эґиги биґигиттэн куттанымаІ, биґиги Сэбиэскэй былаас дьонобут. Пепеляев генералы µлтµрµттµбµт, тобохторо куоттулар», – диэтибит. Онтон бары дьиэттэн тахсан дьоммутугар кэллибит.

Мизин миэхэ: «Бу суругу бµгµн Курашовка тиэрт», – диэн сурук биэрдэ уонна Курашов сирдьитин анаата. Ефим Курашов Аба±аттан икки кістін ордук сиргэ баар эбит. Биэрбит сирдьитин илдьэ бардыбыт. Мизин этэрээтин илдьэ Амма±а тінµннэ.

Биґиги аара баран иґэн хас да сиргэ уончалыы ахсааннаах дьону кірµстµбµт. «Хантан бачча элбэх буолан иґэ±ит?» – диэн тохтотон ыйыталаатым. Онуоха барыларын эппиэтэ биир: «Пепеляев генералга сулууспалаабыппыт. Сэбиэскэй былаас аґыныытыгар дойдубутугар тіннін иґэбит», – диэн. «Пепеляев генерал ким дойдутугар тіннµін санаалаахтары барыІ, хаалааччылар миигин кытта барсыІ диэтэ. Онон саха ітті бары кэриэтэ тінµннµбµт», – дэстилэр.

Кµнµс µрэх тумулугар, балайда ыаллаах сиргэ, бада±а, Арыылаах диэн сиргэ тиийдибит. Онно тиийэн баран кірбµппµт – хонуу диэкиттэн уонча ыІыыр аттаах дьон иґэллэрэ, уонна, биґигини кірііт тіттірµ ыстаннарбыттара. Биґиги сирдьиппит: «Курашов разведката быґыылаах. Кини мантан соччо ыраа±а суох сиргэ баар буолуохтаах», – диэтэ. Биґиги тохтуу тµґэн баран бардыбыт. Курашовка Мизинтэн сурук а±аллым диэбиппэр миигин кини баар сиригэр тиэртилэр. Мин киирэн Курашовка сурукпун биэрдим, ону кини ылан аа±ан баран мичээрдээтэ: «Чэ, µчµгэй. Пепеляев миигин сµгµн айаннаппакка хаста да тоґуур оІоро сырытта. Бэ±эґээ айаннаан истэхпитинэ элбэх кµµґµнэн соґуччу саба тµґµµнµ оІордо. Орудие баар сиригэр. Мин дьонум уолуйан биэрбэккэ пулемету харса суох µлэлэтэн тіттірµ чугуттулар. Сµµсчэкэ саллаатын ілµгэ хаалла», – диэн кэпсээтэ. Уонна миигин: «Аба±а±а диэри разведкалаа, бииргэ барыахха», – диэтэ. Мин: «Тохтуурум сатаммат. Суругу тиэрдэн биэр да тµргэнник тінµн диэн т.Мизин сорудахтаабыта», – диэтим. «Чэ, оччо±о барда±ыІ дии. Пепеляев тіннµбэт ини», – диэтэ.

Онон биґиги тінµннµбµт. Аба±а±а кэлбиппит Строд этэрээтэ Саґыл Сыґыыттан Аба±а±а кіґі сылдьаллар эбит. Сорох дьоннорун хоннохторун анныттан ылан хаамтараллар.

Биґиги манна тохтоон аттарбытын аґатан баран, тµµн Чапчыл±аІІа дьоммутугар кэлэн, командованиебытыгар биллэрэн баран, утуйдубут. Сарсыарда эрдэ уґугуннардылар. Тµргэнник хомунан Амма±а кіґіргі бирикээс кэлбит.Онон суґаллык хомунан Аммалаатыбыт. Нарревдот командованиета сотору со±ус буолан баран миэхэ бирикээс биэрдэ: «Эккирэтиигэ барар буоллугут, взводтартан 30 µчµгэй, доруобай саллаатта талан ыл уонна 30 µчµгэй ыІыыр атта талан бэлэмнэн. Бµгµн т.Мизин этэрээтин кытта бара±ыт», – диэн.

Бµтµн ыйы чугаґатар тµµннэри-кµнµстэри дьаныардаах сырыыны тулуйбакка, кырдьык, нарревдот сорох саллааттара ыалдьыбыттара. Онон 30 байыаґы талан ылбыппыт уонна 30 аты бэлэмнээтибит. Биґигини кытта нарревдот командира Михайлов С.И. а±ыйах киґилээх барар буоллулар.

Мизин хамаандата: 60 байыас уонна Пепеляев билиэннэйдэрин кытта 2 киґини парламентерунан ылла. Киэґээлик айаІІа турдубут. Балайда баран бараммыт балаакка тардынан хоннубут.

Мизин биґигини, командирдары, ыІыран баран эттэ: «Пепеляевецтэр икки этэрээккэ хайдан Миил µрэ±инэн Алдан диэки барбыттар. Биґиги сорукпут олору эккирэтэн тутарга, эбэтэр µлтµрµтэргэ. Кинилэр биґиги эккирэтэрбитин билэр буолуохтаахтар, онон аара симиэбийэлэри уонна чугастаа±ы оттору уоттууллара буолуо ( Миил µрэ±э 20 кіс уґуннаах). Сарсыарда эрдэ туран кµµстээх айаІІа турабыт, онон дьоІІутун сынньатыІ. Мин бµгµн Байкаловтан улаханнык мі±µлµннµм – пепеляевецтэри эккирэтэн µлтµрµппэтэ±им туґуттан».

Сарсыарда эрдэ туран эккирэтиибитигэр туруннубут. Мин взводум инники разведка±а ананна. Биир симиэбийэ±э тиийбиппит, кырдьык, уоттаабыттар. Буруолуу сытар. Чугас баар оту эмиэ уоттаабыттар.

Киэґэ хойут µґµс симиэбийэ±э пепеляевецтэр хоно сыталларын биллибит. Мизин бирикээс биэрдэ, симиэбийэни тігµрµйэн иннинэн курдуу быґарга. Биэрбит сирдьитин илдьэ тігµрµйэн бардыбыт. Тиийэн хоно сытар сирдэрин иннинэн быґа тоґуур оІордубут, сирдьиппитин кытта биир байыаґы сибээскэ ыыттыбыт. Тµµн биирдэ хаґыы, µігµ иґилиннэ. Биґиэннэрэ парламентеру ыыттылар быґыылаах. Балайда буолан баран биґиэннэрэ ханан да ытыалаґыыта суох киирдилэр быґыылаах. Сотору биґигини ыІырар сибээс кэллэ.

Биґиги кэлбиппит – элбэх киґи бэриммит. Полковник Андерсон этэрээтэ эбит. Биґиги дьоммут:«Барыта 40-ча киґи бэриннэ», – дэстилэр.

Мин симиэбийэ дьиэ±э киирбитим икки Пепеляев офицердара олороллор уонна биґиги командирдарбыт бааллар. Мизин били офицердары арыгынан кµндµлµµ-кµндµлµµ ыйыталаґа-доппуруостуу олорор эбит.

Ол олорон полковник Андерсон эттэ: «Мин офицер аатын тµґэн биэрдим. Ытыаласпакка бэринэр буолан бараммын, ытынан кэбиспэккэбин», – диэтэ. Онуоха Мизин: «Таптаабыт система сааІ баар, ытынар буоллаххына кіІµллµµбµн», – диэтэ. Онуоха Андерсон:«Тылбын биэрэн, бэринэн, офицер аатын алдьатан бараммын ытынарым сатаммат», – диэтэ.

Биґиэннэриттэн сорохпут сарсыарда эрдэ, сынньана тµґэн баран, Амма диэки тінні турдулар.

Биґиги салгыы пепеляевецтэр иккис этэрээттэрин эккирэтэ турдубут. Миил µрэх тірдµн чугаґыгар Пепеляев биир саллаата сатыы айаннаан иґэрин туттубут. Кини инники куотан иґэр этэрээти кытта барсыбакка Сэбиэскэй былаас аґыныытыгар хаалбыт. Биґигини кини дьоно икки суукканы кыайбатынан куотан иґэллэр эбит. Мизин били саллааты доппуруостаан баран: «Сэбиэскэй былаас аґыныытыгар хаалбыт буоллаххына сарсыарда туран Аммалаа», – диэтэ.

Биґиги, аттарбытын сынньата, аґата тµґэн баран, сарсыарда эрдэ туран эккирэтиибитигэр туруннубут. Миил µрэ±ин тірдµгэр тиийдибит. Манна пепеляевецтэр ір таабырданан олорбут сирдэрэ эбит. Табалара манна турбут. Ол табаларын µрдµгэр тµґэн суґаллык Алдан ірµґµгэр киирэн Айыым Тірді диэн сир диэки барбыттар. Биґиги эккирэтэн кірдµбµт да, аттарбытыгар солбуґук суох буолан хаалан хааллыбыт.